Wśród raportów zgłaszanych do europejskiego Systemu Dobrowolnego i Obowiązkowego Zgłaszania Zdarzeń Lotniczych są również te, które dotyczą występowania zachowań niepożądanych tj. mobbingu, zastraszenia, wykluczenia lub dyskryminacji wśród kontrolerów ruchu lotniczego. Całkowita liczba takich zdarzeń w Europie nie jest możliwa do ustalenia, ponieważ zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 376/2014 dane z Obowiązkowego Systemu Zgłaszania Zdarzeń Lotniczych oraz Dobrowolnego Systemu Zgłaszania Zdarzeń Lotniczych podlegają zasadom poufności i ochrony, a informacje w tym zakresie mogą być udzielane tylko „stronom zainteresowanym” określonym w tym Rozporządzeniu.
Mobbing jest pojęciem charakterystycznym dla prawa pracy i to pracodawca jest zobowiązany przeciwdziałać jego występowaniu. Co więcej zasadniczą cechą dla jego stwierdzenia jest ciągłość występowania zachowań niepożądanych wobec pracownika i tym samym wykluczenie działań o charakterze incydentalnym.
Aby uznać określoną sytuację za mobbing, konieczne jest udowodnienie, że pracownik był systematycznie nękany lub zastraszany przez znaczący okres czasu. Czas trwania tego okresu nie został wyraźnie określony, przy czym długotrwałość i uporczywość powinny występować łącznie. Wedle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2007 r., długotrwałość nękania lub zastraszania pracownika musi być rozpatrywana w sposób zindywidualizowany i uwzględniać okoliczności konkretnego przypadku.
Zachowania uznawane za mobbing muszą być wyjątkowo naganne i nieuzasadnione według ogólnie akceptowanych norm moralnych i społecznych.
Mobbing i prawo lotnicze
Katalog zdarzeń w lotnictwie cywilnym podlegających obowiązkowemu zgłaszaniu jest określony w Rozporządzeniu (UE) 2015/1018. Dla każdego członka personelu lotniczego obowiązkiem jest zgłaszanie między innymi zmęczenia oraz tych zdarzeń, w których możliwości i ograniczenia człowieka bezpośrednio przyczyniły się lub mogłyby się przyczynić do spowodowania wypadku lub poważnego incydentu w ruchu lotniczym.
W wyniku wprowadzenia Dobrowolnego Systemu Zgłaszania Zdarzeń możliwe jest przekazywanie wszystkich innych zdarzeń i informacji, które z punktu widzenia zgłaszającego stanowią rzeczywiste lub potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa lotniczego.
Fakt pojawienia się w systemie raportowania informacji o występowaniu zachowań niepożądanych w danej grupie zawodowej nie świadczy od razu o powstaniu incydentu w lotnictwie, ale może być sygnałem o nieprawidłowościach w danym obszarze działalności lotniczej i podstawą do podjęcia czynności wyjaśniających. Można z pewnością stwierdzić, że zgłoszenie zmęczenia mającego rzeczywisty lub potencjalny wpływ na zdolność do bezpiecznego wykonywania czynności lotniczych może bezpośrednio wynikać z negatywnych zachowań skierowanych pod adresem ofiary przez określoną osobę, lub grupę osób.
Urząd Lotnictwa Cywilnego zapytany, czy zachowania niepożądane występujące wobec kontrolera ruchu lotniczego mają wpływ na bezpieczeństwo w ruchu lotniczym, odpowiedział: „Wszelkie zachowania niepożądane (np. mobbing / dyskryminacja lub molestowanie) występujące w środowisku pracy wobec m.in. kontrolerów ruchu lotniczego mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo w ruchu lotniczym.”, przy czym zaznaczył również, że „każde zgłoszenie wymaga indywidualnej analizy, przez co wyniki tej analizy mogą być różne w zależności od sytuacji.”
Badanie zdarzeń
W przypadku polskich przepisów ustawy Prawo lotnicze, Państwowa Komisja Badania Wypadków Lotniczych jest zobowiązana do prowadzenia postępowań wyjaśniających wypadku lub poważnego incydentu. Inne incydenty lotnicze zgodnie z art. 135 ustawy Prawo lotnicze, są badane odpowiednio przez użytkownika statku powietrznego, instytucje zapewniające służby żeglugi powietrznej lub zarządzającego lotniskiem, pod nadzorem Komisji, chyba że przewodniczący Komisji zdecydował o podjęciu takiego badania przez Komisję (art. 135 ustawy Prawo lotnicze). Niezależnie od wykonawcy tego badania, każde zgłoszenie powinno zostać sklasyfikowane.
Warto przy tym wspomnieć, że kwalifikacji zdarzeń dokonuje każdorazowo Komisja. Po wpłynięciu zgłoszenia o zdarzeniu lotniczym, na podstawie okoliczności zawartych w opisie, zostaje ono zakwalifikowane w zależności od sytuacji jako wypadek lotniczy, poważny incydent lotniczy, incydent lotniczy lub inne zdarzenie. Postępowanie w ramach dobrowolnego systemu odpowiada takiemu samemu schematowi działań jak dla zgłoszenia obowiązkowego.
Każdy podmiot lotniczy ma obowiązek dokonania analizy zgłoszenia i sformułowania działań naprawczych lub zapobiegawczych. Na etapie analizy możliwe jest również dokonanie zmiany kwalifikacji zdarzenia. Co więcej, mogą zostać zgłoszone zdarzenia, które nie należą do żadnej z kategorii i kwalifikowane są wówczas jako zdarzenie nieokreślone lub w niektórych podmiotach jako "organizacyjne”.
Zagrożeniem w omawianym przypadku może być badanie zgłoszenia prowadzone przez instytucję, w której doszło do nieprawidłowości polegającej na stosowaniu mobbingu lub innych form przemocy wobec członka, lub grupy członków personelu lotniczego. Pomimo że analizy odbywają się pod nadzorem Komisji, nie można uznać ich za zupełnie niezależne. Trzeba w tym przypadku brać pod uwagę zależność pracowniczą osób biorących udział w prowadzonych badaniach zdarzeń i ewentualne obawy co do faktycznego potwierdzenia przez pracowników nie samego mobbingu, ale występowania zachowań o znamionach działań niepożądanych.
Celem prowadzonego badania jest zapobieganie występowaniu wypadków i incydentów, a nie orzekanie o winie lub odpowiedzialności.
Dla sytuacji wystąpienia w bazie zgłoszeń zdarzeń o charakterze niepożądanym wskazanym jest raczej potraktowanie zgłoszenia jako sygnału do podjęcia działań przez kadrę menadżerską oraz właściwe struktury organizacyjne danego podmiotu aniżeli oczekiwania konkretnych działań ze strony komórek właściwych ds. bezpieczeństwa.
Pod lupą
Ważnym elementem działania systemu zgłaszania zdarzeń jest brak możliwości ukrycia ewentualnych nieprawidłowości przed organami nadzoru. Przepisy Prawa lotniczego wskazują na PKBWL oraz Urząd Lotnictwa Cywilnego jako uprawnionych do korzystania z danych gromadzonych w ramach systemu zgłaszania zdarzeń, co umożliwia im stałe monitorowanie ewentualnych nieprawidłowości i podejmowanie działań kontrolnych przez właściwy organ. Zgodnie z art. 21 ustawy Prawo lotnicze to właśnie Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego sprawuje nadzór nad realizacją zadań przez podmioty lotnicze i wdrażaniem w nich zasady „just culture”. Jest również odpowiedzialny za podejmowanie wszelkich działań w celu zapewnienia bezpieczeństwa wykonywania operacji lotniczych.
Pomimo przyjętych regulacji i opisanych zadań Prezesa ULC, kwestia pojawienia się raportu o mobbingu czy dyskryminacji, czy to w obowiązkowym czy dobrowolnym systemie zgłaszania zdarzeń w lotnictwie, nie jest wystarczającym narzędziem do walki z tego rodzaju patologiami. Prezes ULC może wszcząć postępowanie kontrolne celem sprawdzenia poziomu bezpieczeństwa, nie jest jednak właściwym organem do podejmowania działań kontrolnych w obszarach właściwych dla prawa pracy.
Niewygodny temat
Obowiązkowemu zgłaszaniu podlegają wszelkie kwestie dotyczące zmęczenia. Barierą bezpieczeństwa w takich sytuacjach jest obowiązek powstrzymania się od wykonywania czynności lotniczych w przypadku obniżonej kondycji psychofizycznej każdego członka personelu lotniczego. Praca kontrolera ruchu lotniczego jest pracą zespołową, co pojawia się w wielu medialnych przekazach, należy wziąć zatem pod uwagę konsekwencje wykluczenia jako czynnika charakterystycznego dla mobbingu. Brak właściwej reakcji wewnątrz organizacji może konsekwentnie pozbawić ofiarę możliwości wykonywania pracy.
Zapobieganie mobbingowi oraz innym formom przemocy w pracy należy do pracodawców, a regulacje w tym zakresie są właściwe dla Kodeksu pracy, a nie ustawy Prawo lotnicze. Brak jest obecnie istotnych danych na ile i czy w ogóle pracodawcy w podmiotach lotniczych traktują występowanie zachowań niepożądanych jako potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa w ruchu lotniczym.
Pomimo odrębności mobbingu od regulacji prawa lotniczego, trudno nie uznać, iż może on wpływać negatywnie na system bezpieczeństwa i tym samym być potencjalnym źródłem powstawania zagrożeń.
Nie można pominąć faktu, iż to właśnie osoby zarządzające, a szczególnie najwyższe kierownictwo, mają decydujący wpływ na kulturę danej organizacji i sposób przeciwdziałania wszelkim formom przemocy psychicznej i fizycznej. Poziom wiedzy i przygotowania menadżerów do pełnionych funkcji oraz sposób reagowania na zgłaszane problemy jest kluczowy również z perspektywy kontroli ryzyka i poziomu bezpieczeństwa w lotnictwie.
Zważywszy na zagrożenia jakie niesie ze sobą przemoc psychiczna oraz ryzyko nie tylko utraty pracowników, których szkolenie jest niezwykle kosztowne, ale zagrożenie powstawania patologii w podmiotach o wysokim stopniu zaufania publicznego i strategicznym znaczeniu dla państwa, zjawisko to nie może być lekceważone.
Ważnym jest także właściwa postawa członków personelu lotniczego poddanych mobbingowi, dyskryminacji czy molestowaniu, których odpowiedzialnością jest zgłaszanie niedyspozycji do wykonywania czynności lotniczych i podejmowanie odpowiednich działań mających na celu powstrzymanie pracodawcy od tolerowania zachowań niepożądanych poprzez zgłaszanie wniosków o wszczęcie postępowania wyjaśniającego adekwatnie do rozwiązań przyjętych w danej organizacji, ewentualnie informowania odpowiednich organów oraz w najgorszym przypadku skierowanie takich spraw na drogę sądową.
Kolejny krok
Naprzeciw poruszanej problematyce wyszła brytyjska Władza lotnicza, włączając się w dodatkowy program zgłaszania poufnych incydentów związanych z czynnikiem ludzkim, który uwzględnia również elementy związane z obecnością w lotnictwie zachowań niepożądanych takich jak nękanie, zastraszanie czy dyskryminacja. To rozwiązanie jest uzupełnieniem dobrowolnego i obowiązkowego systemu raportowania i zważywszy na ograniczenia, jakie mogą pojawiać się w podmiotach lotniczych, pozwala identyfikować występujące problemy i zagrożenia w sposób znacznie bardziej obiektywny i bezpieczny dla zgłaszającego.
Istotą jest działać. Milczenie i lekceważenie problemu powoduje jego nawarstwianie się i pogłębianie patologii organizacyjnej, a co za tym idzie zwiększa ryzyko wystąpienia wypadku lotniczego.
Kwestię występowania zjawiska mobbingu wśród personelu lotniczego staramy się poruszyć również z Europejską Agencją ds. Bezpieczeństwa Lotniczego, do której skierowaliśmy szereg pytań w tym zakresie. Do dnia publikacji artykułu nie otrzymaliśmy żadnej odpowiedzi.